Dood van een handelsreiziger versus ‘leven van een voorstelling’
15, 16, 21, 22 en 23 maart 2013
Het toneelstuk Dood van een Handelsreiziger van Arthur Miller, een klassieker uit de moderne toneelliteratuur, wordt maar zelden opgevoerd. De reden daarvan is dat het stuk het uiterste vraagt van z'n vertolker. Wie niet over de daartoe vereiste capaciteiten beschikt, mag ervan uitgaan dat elke poging tot vertolking ervan bij voorbaat gedoemd is te mislukken.
Nu, we weten dat het toneelgezelschap Epidauros reeds decennia lang een gerenommeerde staat van dienst heeft opgebouwd op het vlak van de vertolking van dramatische wereldliteratuur - maar, dat het gezelschap Dood van een Handelsreiziger heeft aangedurfd en er bovendien een schitterende voorstelling van gemaakt heeft, dat getuigt van de uitzonderlijke kwaliteiten waarover dit niet-professionele gezelschap beschikt.
Allereerst is de tekst van Miller even tijdloos als welk klassiek drama dan ook: een Amerikaans koningsdrama (waar de ‘gewone man’ koning is) waar iedereen zijn overmoed en eenzaamheid in herkent. De universele waarde van het stuk is zodanig groot dat het actualiseren van de tekst daar enkel afbreuk aan zou doen. Epidauros heeft niet alleen blijk gegeven van het feit over de capaciteiten te beschikken om de integrale partituur van Miller te analyseren, het gezelschap is er tevens in geslaagd deze integrale partituur ook op voortreffelijke wijze te vertolken: waarachtig een herculische prestatie en bovendien een staaltje van hoge kunst!
Het is de schrijver van dit artikel uit oorspronkelijke bron bekend dat Miller elke letter van zijn stukken gespeeld wilde zien. Tenslotte bevat een toneelstuk de signatuur van zijn schrijver, en bij Miller is die signatuur gedrukt in blokletters en vet. Wie voor toneel schrijft houdt van taal, en hij verwacht hetzelfde van wie zijn stukken vertolkt. De vertolking van een toneelstuk begint bij de analyse van z'n partituur. Een toneelscript is voor de acteur als een Bijbel: hij leest het, bestudeert het, analyseert het, interpreteert het, gelooft het en uiteindelijk vertolkt hij het toneelstuk, door er authentiek en waarachtig naar te ‘leven’!
Voor de acteur is een toneeltekst ook als een stadsplan, het brengt hem van A naar B. En meer nog, het script bevat tal van ‘liefdesbriefjes’ van de toneelschrijver aan de regisseur en de acteur. En wie die liefdesbriefjes weet te ontdekken, te ontcijferen en de boodschap ervan te begrijpen, die weet het stuk pas echt te vertolken zoals de schrijver het bedoeld heeft.
Miller, zo meen ik, had vast en zeker getekend voor de uitvoering die Epidauros van zijn stuk Dood van een Handelsreiziger ten tonele bracht. Regisseur Bert Annemans heeft op de eerste plaats de partituur op uiterst deskundige wijze met zijn acteurs geanalyseerd en geÏnterpreteerd. Daarmee heeft Annemans, naar de observatie van ondergetekende, het fundament gelegd voor een oorspronkelijke en authentieke vertolking van Millers meesterwerk.
Blijkbaar beoefende de cast van Dood van een Handelsreiziger, bewust of onbewust, de kerntechniek van het acteren, nl. de psycho-fysieke actie, op voortreffelijke wijze. Wat we zagen in de voorstelling, was de heldere verbinding van de acteurs met wat de rol elk moment wil en wat hij/zij doet om dat tot stand te brengen – inderdaad, er werd door de acteurs op elk moment dramatisch verantwoord ‘gehandeld’!
Stanislawski: "Er bestaan geen kleine rollen, er bestaan enkel kleine acteurs!" De cast van Dood van een Handelsreiziger kende grote én kleine rollen, maar alle acteurs waren groot omdat ze elkaar groot maakten: de kracht van het ensemble! Er bleek een chemie werkzaam te zijn, een kruisbestuiving, waardoor de ene acteur de andere tot z'n recht liet komen – en zo hoort het.
De voorstelling draaide op volle toeren, als een goed geoliede theatrale machine, met aan het stuur de hoofdrol Willy Loman. Zo wentelde ze drie uur lang in dramatisch ornaat aan de toeschouwer voorbij, en die schouwde van begin tot eind – geboeid!
Decor, kostuum, grime en techniek van de voorstelling toonden ons de praktijk van ‘less is more’. Op vernuftige wijze werd gebruik gemaakt van de eenvoudigste middelen om de complexe wereld van Willy ook in de vorm theatraal boeiend tot uitdrukking te brengen. Waarachtig een staaltje van meesterlijke eenvoud!
De kritische lezer zal zich afvragen waarom de schrijver van dit artikel geen ‘kritiek’ op de voorstelling heeft. Maar hoe zou men kritiek kunnen hebben als een voorstelling van A tot Z boeit?
Echt niet één puntje van kritiek dan, misschien, toch wel? Neen, deze keer ook niet één puntje van kritiek! Als een stuk zó goed begrepen wordt en als de vertolking ervan met de (beperkte) middelen waarover men beschikt zó boeit, dan dwingt dit de toeschouwer eenvoudig tot oprecht respect en dank voor het genot dat hij van het begin tot het einde beleefde bij het zien van deze productie!
Bovendien getuigen vijf uitverkochte voorstellingen en een laaiend enthousiast publiek als niets anders van de kwalitelt van Dood van een Handelsreiziger door Epidauros.
Daarom: drie maal “Proficiat, geweldig!”
Paul Dekker (1Ek71)
(uit: Schakel, jrg. 65, 2013, pp. 188–195.)